بابک خرمدین و مفهوم «سوسیالیسم بومی» در تاریخ ایران

بابک خرمدین، فرمانده نهضت خرّمدینان در قرن سوم هجری، بی‌تردید یکی از چهره‌های ماندگار تاریخ ایران است. ایستادگی او در برابر خلافت عباسی و دین  خانمان سوز اسلام، نه تنها از منظر سیاسی، بلکه از منظر اجتماعی و فرهنگی نیز اهمیت دارد. در سال‌های اخیر، برخی پژوهشگران تلاش کرده‌اند از منظر نظریه‌های اجتماعی و اقتصادی جدید، بار دیگر به حرکت خرمدینان بنگرند.

یکی از این برداشت‌ها، بررسی امکان وجود نوعی «سوسیالیسم بومی» در این جنبش است.

ریشه‌های دینی و اجتماعی نهضت خرمدینان در هم تنیده با جنبش مزدک بامدادان (https://t.me/AnarchistFront/4848) است

جنبش بابک، برخلاف شورش‌های صرفا سیاسی، از پیش‌زمینه‌ای اجتماعی برخوردار بود. بر پایه‌ی پژوهش‌های موجود، بسیاری از اصول های فرهنگی و سازمانی خرمدینان، متأثر از آیین مزدکی بود  آیینی که در دوره ساسانیان خواهان برابری اقتصادی، اشتراک ثروت، و مخالفت با تمرکز قدرت بود و پیش تر راجع به آن صحبت کردیم.

به گفته‌ی دکتر A. Shapur Shahbazi در مقاله «مقاومت ایرانیان در برابر سلطه عباسیان»، آیین خرّمدینی نوعی بازسازی فکری و اجتماعی از آموزه‌های مزدک تلقی می‌شود:

📚 Avesta.org – Iranian Resistance to the Arab Rule (https://www.avesta.org/antia/Iranian_resistance_to_the_Arab_rule.pdf)

گزارش‌هایی که از ساختار داخلی جنبش بابک باقی مانده، نشان می‌دهد که او تنها به مبارزه نظامی اکتفا نکرد، بلکه تلاش کرد در مناطق تحت کنترل خود نوعی نظم اجتماعی بدیل ایجاد کند. طبق پژوهش منتشرشده در پایگاه علمی The Collector، این نظام احتمالا دارای ویژگی‌هایی نظیر اشتراک زمین، تضعیف ساختار اشرافی، و مشارکت همگانی در منابع بوده است.

📚 TheCollector – Ancient Iranian Communism

(https://www.thecollector.com/ancient-iran-mazdak-khurramites-communism)

جنبش خرمدینان بیش از آن‌که صرفا یک شورش سیاسی علیه خلافت عباسی باشد، دارای لایه‌های عمیق اجتماعی و طبقاتی نیز بود. به باور برخی پژوهشگران، این جنبش صدای فرودستانی بود که در برابر ساختار فئودالی، مالیات‌های سنگین و تمرکز ثروت ایستادند.

در دانشنامه بریتانیکا آمده است:

«بابک رهبری یکی از خطرناک‌ترین جنبش‌ها علیه خلافت عباسی را برعهده داشت؛ جنبشی که در مناطق کوهستانی ایران گسترش یافت و از پشتیبانی اقشار مختلف مردم برخوردار بود.»

📚 Britannica – Babak Khorramdin (https://www.britannica.com/biography/Babak-Iranian-religious-leader)

پس آیا می‌توان آن را «سوسیالیسم بومی» با گرایشاتی آنارشیستی خواند؟

از نظر مفهومی، می‌توان گفت که جنبش بابک دارای عناصر مشترک با برخی اصول عدالت‌محور و اشتراک‌گرایانه‌ی اجتماعی بود که امروز در چارچوب سوسیالیسم تعریف می‌شوند. با توجه به بافت بومی، مذهبی و فرهنگی ایران آن دوره، شاید بهترین تعبیر، همان «سوسیالیسم بومی» یا «عدالت‌محوری ایرانی» باشد.

بابک خرمدین صرفاً یک فرمانده نظامی نبود. او نماینده‌ی نوعی بازتعریف نظم اجتماعی از پایین، متکی بر عدالت، مشارکت مردمی و مقاومت در برابر سلطه‌ی اقتصادی و مذهبی بود.

بدون آنکه از ابزارهای نظری مدرن بهره ببرد، به شکلی شهودی، ساختاری جایگزین برای نظم موجود ارائه داد.

در بازخوانی جنبش‌های تاریخی‌مان، شاید لازم باشد واژه‌ها را با احتیاط به کار ببریم، اما نباید روح عدالت‌خواهی و مقاومت مردمی را نادیده بگیریم.

Rebellion(m.n)