پژوهشگر: هاسّه-نیما گُلکار
تاریخچه ی فرهنگی ـ اجتماعی
«یَلدا” واژه ای سِرياني به معنی «ميلاد/ زایش» می باشد. «شبِ یَلدا» (شبِ چِلّه) یک آئینِ بسیار کُهنِ ایرانی است که ریشه در باوَرها و مناسکِ پیش اساسنامهایِ مردمِ فلاتِ ایران دارد. این شب در آخرین شبِ آذرماه ( ۲۱ دسامبر) برابر با «انقلاب زمستانی» رُخ می دهد. همچنین طولانی ترین شبِ سال و آستانه ی بازگشتِ روزِ بلندتر است که بهصورتِ گردهمائیهای خانوادگی، خواندنِ شعر، قصّهگوئی، افروختنِ شمع، خوردنِ میوه و خُشکبار و شیرینی جشن گرفته شدهاست.
در سَدهها و مناطقِ گوناگون، عناصرِ محلّی به این مراسم از جمله: خوردنِ اَنار و هندوانه بهعنوان نمادِ باروَری و اُمید، آجیل و خُشکبار بهعنوانِ نشانه ای از رِزق و فراوانی، و اِجرای گُفتارهای جالب و طنزآمیز و آوازهای محلّی اَفزوده اند.
جشنِ یلدا، همزمان آئینی اجتماعی ـ فرصتی برای بازپیوندِ خویشاوندان و همسایگان ـ و هم مراسمی نمادین در برابرِ تاریکی و سَرما می باشد.
وضعیّت «شب یلدا» در شرایطِ بُحرانِ عمیق اقتصادی-سیاسی-فرهنگی امروز در ایران
این روزها — بهخصوص با توّرمِ بالا و جَهشِ قیمتِ کالاهای خوراکی و خشکبار— یادِ «یلدا» بهعنوانِ شبی برای جشن و فراوانی با فشارِ مالیِ آشکار برای خانوارهای کارگر و فرودست روبهروست. گزارشهای خبریِ اَخیر نِرخهای میوههای مرسوم یلدا (هِندوانه، اَنار، خُرمالو و …) و افزایشِ قابلتوجهِ قیمتِ آجیل و پسته را نشان میدهند. مثلَن فهرستهای قیمتِ بازار، هر کیلو هندوانه را در حدود ۳۵–۴۵ هزار تومان، انار را در گسترهٔ ۶۰–۲۰۰ هزار تومان و خرمالو را ۵۰–۱۰۰ هزار تومان اعلام کردهاند.
قیمتِ آجیل و خشکبار نیز بسیار مُتغیّر و در سطحِ بالا گزارش میشود: بستههای آجیلِ «اقتصادی» تا حدودِ میلیون تومان و پستهٔ یک کیلوگرمی معمولن از حدودِ ۸۰۰ هزار تا چند میلیون تومان ثبت شدهاند.
تحلیلِ اقتصادیِ ساده
برای یک خانواده ی چهارنفره و نسبت آن به دستمزدِ طبقهٔ کارگر برای برآوردی عینی امّا مُحافظهکارانه، یک «سَبد یلدا» معمولی را با اَقلامِ رایج در نظر میگیریم و هزینهها را با حداقلِ دستمزدِ رَسمی مُقایسه میکُنیم.
برپایه ی منابعِ درآمد مَرجَع، دستمزدِ حداقلیِ اعلامشده برای سالهای اخیر (قانون کار) که در جَدول های رسمی مُنتشر شده حدودِ ۱۰،۳۹۰,۹۶۸ تومان در ماه گزارش شدهاست؛ این عدد برای محاسبات ما مرجعِ پایه خواهد بود.
فرضِ هزینههای «سبدِ یلدا» (تومان)
– هِندوانه (۱۰ کیلو × ۴۰.۰۰۰ تومان/کیلو) = ۴۰۰.۰۰۰
– اَنار (۳ کیلو × ۱۰۰.۰۰۰ تومان/کیلو) = ۳۰۰.۰۰۰
– خُرمالو (۲ کیلو × ۸۰.۰۰۰ تومان/کیلو) = ۱۶۰.۰۰۰
– آجیل ۵۰۰ گرمی آماده = ۹۵۰.۰۰۰
– پسته ۵۰۰ گرمی = ۶۰۰.۰۰۰
– شیرینی/شیرینیپزی خانگی یا آماده = ۳۰۰.۰۰۰
– تنقُلات/خوراکیهای کوچک = ۱۵۰.۰۰۰
– چای/شمع/هزینههای جزئی = ۱۰۰.۰۰۰
جمع کُلِ سبدِ یلدا ≈ ۲.۹۶۰.۰۰۰ تومان.
نسبت به دستمزدِ حداقلی (≈۱۰.۳۹۰.۹۶۸ تومان):
۲,۹۶۰,۰۰۰ / ۱۰,۳۹۰,۹۶۸ ≈ یعنی تقریباً ۲۸.۵٪ از یک ماه حقوقِ حداقلی
(محاسبات عددی بالا برپایه آخرین دادههای قیمتیِ بازار و فهرستهای فروشِ خشکبار و میوه انجام شدهاند).
تفسیرِ اقتصادی-اجتماعی-سیاسی-فرهنگی
۱- فشارِ ساختاری بر طبقهٔ کارگر: وقتی نزدیک به یکسومِ دستمزدِ یک ماهِ کارگر به مصرفِ یک شبِ آئینی میشود، روشن است که جشنِ «یلدا» دیگر نشانه ی فراوانی نیست بلکه نمادِ تلاش برای حفظِ کرامتِ اجتماعی است. این فشار نتیجه ی سیاستهای اقتصادیِ نابرابر، کُنترلِ قیمتها توسط شبکههای انحصاری، توّرمِ بالا و افزایشِ هزینههای زندگی است — مسائلی که ساختارِ سیستم سَرمایهداری و دولتمِحوَر میتواند آنها را تشدید نماید.
۲- کالاهای فرهنگی ـ آئینی: (آجیلِ بستهبندیشدهٔ لوکس، شیرینیهای آمادهٔ گرانقیمت، کادوها) بهسُرعت کالاهای مَعنادار را به کالاهای مَصرفی تبدیل میکُنند. از منظرِ آنارشیستی، این رَوَند بخشی از «سرمایهداریِ فرهنگی» است که پیوندِ اجتماعیِ آیین را به یک نمایشِ هزینهبَر تبدیل میسازد.
۳- عدالت توزیعی و خواسته های سیاسی: راهحلِ بُنیادین فراتر از مُدیریتِ مقطعیِ قیمتهاست و راهِ حلّ آن توزیعِ عادلانهی منابع، کُنترلِ اجتماعیِ قیمتها توسط شوراها و انجمنهای کارگری و مَدنی در محلّه ها، تقویتِ تعاونِ مردممِحوَر برای تولیدِ محلّی و حَذفِ واسطهگریِ سودجویانه می باشد. در کوتاهمدت، اقداماتِ عملی و قابلدسترس میتواند شاملِ بسیجِ مَحلات برای مکانیزمِ «همیاریِ مُتقابل یلدا» (تقسیمِ خریدها، تولیدِ مشترکِ شیرینیها، تبادلِ میوه) باشد.
پیشنهاداتِ عملی برای همبستگیِ خانوادهها و همچنین جُنبشِ های کارگری و مدنی-اجتماعی:
– جایگزینی بخشی از آجیلِ صنعتی با آجیلِ محلی یا خانگی (بو دادن تُخمه، تهیّه خشکبار از بازار روز) کمهزینهتر می باشد. (قیمتهای آجیل و پسته نشاندهندهٔ دامنه ی بُزرگی از گُزینههاست و بَسته ی اقتصادی اَرزانتر در بازار موجود می باشد).
– برگزار کردنِ شبِ یلدا بهصورت «همیاری جمعی» در محلّه ها: اگر هر خانواده یک خوراکی ساده با خود بیاورد؛ علاوه بر کاهش یافتن هزینه ی فردی پیوندِ اجتماعی نیز تقویت میشود.
– تمرکز اصلی بر نمادها نظیر خواندنِ اشعار و قصهگوئی در شکلِ خودسازماندهیِ اُفقی و خودمدیریّت های دستجمعی برگزار نمائیم، زیرا اینها کمهزینه و پُرمَعنا هستند.
– با ایجادِ تعاونی های کوچکِ خرید؛ ما کارگران و ساکنانِ محله ها می توانیم از خریدِ مستقیم و حذفِ واسطهها بهره ببریم.
– مُطالبه نمودنِ حداقلِ مَعیشت واقعی توسط شوراهای دمکراتیک کارگری، محله ها و مناطق گوناگون از دولت و خریداران نیرویِ کار تا سطحِ دستمزدها با هزینه ی واقعیِ سبدِ خانوار همخوانی داشته باشد. (وقتی هزینهٔ یک جشنِ ساده نزدیک به ۳۰٪ دستمزدِ ماهانهست، سبدِ معیشت نیازمند بازبینی میباشد).
– فشارِ سازمانیافته و مُداوِم برای مقابله با اِحتکار و رانتخواری در بازارهای میوه و خشکبار لازم و ضروری است.
– …..
جمعبندی:
جشن یلدا آئینی فرهنگی-اجتماعی و پُرمَعناست؛ امّا در شرایطِ تَورّمیِ امروز، هزینههای مُرتبط با آن میلیون تومانی شده است، زیرا این شب برای یک خانوادهٔ چهارنفره میتواند نزدیک به سه میلیون، یعنی حدود ۲۹٪ از دستمزدِ حداقلی رسمی را در بَر بگیرد.
از دیدگاهِ آنارشیستی، پاسخِ پایدار مُستلزمِ تغییراتِ ساختاری در توزیعِ منابع، قدرتِ تصمیمگیریِ جمعی و تقویتِ نهادهای کارگری، اجتماعی و مدنی می باشد. در کوتاهمدت، همیاریِ محلی، تعاونیها و بازتولیدِ جشن های همگانی بهصورتِ کمهزینه، راهِ عملگرایانهای است، اما در میان مدت برای تمامی زحمتکشان، بَدیل دیگری به غیر از سرنگونیِ کامل دولتِ سرمایه داری اسلامی حاکم بر جغرافیای ایران و در درازمدت، نابودیِ سیستم استثمارگر و نابرابر سرمایه داری باقی نمی مانَد.
جشن های شادی زایِ فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در هر شکل و مُحتوا، به مَنزلِه ی فرود آوردنِ خَدَنگ ای مَرگبار در قلبِ رژیم واپسگرای اسلامیِ حاکم بر جغرافیای ایران است!